સમાન નાગરિક સંહિતા (Uniform Civil Code) એ ધાર્મિક અથવા રૂઢિગત પ્રથાઓ પર આધારિત વ્યક્તિગત કાયદાઓને તેમના ધાર્મિક જોડાણોને ધ્યાનમાં લીધા વિના તમામ નાગરિકોને લાગુ પડતા નાગરિક કાયદાના સામાન્ય સમૂહ સાથે બદલવાની દરખાસ્ત છે. તેનો હેતુ લગ્ન, છૂટાછેડા, વારસો અને દત્તક લેવા જેવી બાબતો માટે પ્રમાણિત કાનૂની માળખું પ્રદાન કરવાનો છે.
સમાન નાગરિક સંહિતાનો વિચાર કાયદા સમક્ષ સમાનતા અને બિન-ભેદભાવના સિદ્ધાંત પર આધારિત છે. સમર્થકો દલીલ કરે છે કે સમાન નાગરિક સંહિતાના અમલીકરણથી લિંગ ન્યાયને પ્રોત્સાહન મળશે, વ્યક્તિગત અધિકારોનું રક્ષણ થશે અને તમામ નાગરિકો સમાન નાગરિક કાયદાને આધીન છે તેની ખાતરી કરીને રાષ્ટ્રીય એકીકરણને પ્રોત્સાહન આપશે.
ભારત સહિત ઘણા દેશોમાં, લગ્ન, છૂટાછેડા અને વારસા જેવી બાબતોને સંચાલિત કરતા વ્યક્તિગત કાયદાઓ ધાર્મિક અથવા રૂઢિગત પ્રથાઓ પર આધારિત છે. ભારતમાં, વિવિધ ધાર્મિક સમુદાયો, જેમ કે હિંદુ, મુસ્લિમ, ખ્રિસ્તી અને અન્ય, આ વિસ્તારોમાં તેમના પોતાના અંગત કાયદાઓનું પાલન કરે છે. સમાન નાગરિક સંહિતાનો અમલ આ વૈવિધ્યસભર વ્યક્તિગત કાયદાઓને સુમેળ સાધવાનો પ્રયત્ન કરશે અને તમામ નાગરિકોને લાગુ પડતા નિયમોનો સમાન સમૂહ સ્થાપિત કરશે.
ભારતમાં સમાન નાગરિક સંહિતાની ચર્ચા દાયકાઓથી ચાલી રહી છે, જેમાં વિવિધ ધાર્મિક અને સામાજિક જૂથો દ્વારા વિવિધ દૃષ્ટિકોણ અને ચિંતાઓ ઉઠાવવામાં આવી છે. ટીકાકારો દલીલ કરે છે કે સમાન નાગરિક સંહિતાને અમલમાં મૂકવાથી ધાર્મિક સ્વતંત્રતા, સાંસ્કૃતિક વિવિધતા અને ધાર્મિક સમુદાયોની સ્વાયત્તતાને નબળી પડી શકે છે. તેઓ માને છે કે વ્યક્તિગત કાયદાઓને ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક ઓળખની અભિવ્યક્તિ તરીકે સુરક્ષિત રાખવા જોઈએ.
ઈતિહાસ
ભારતમાં સમાન નાગરિક સંહિતા દરખાસ્તનો ઇતિહાસ 1940 અને 1950ના દાયકામાં ભારતીય બંધારણના મુસદ્દા માટેનો છે. ભારતમાં સમાન નાગરિક સંહિતાના ઇતિહાસમાં અહીં કેટલાક મુખ્ય મુદ્દાઓ છે:
ભારતનું બંધારણ: ભારતીય બંધારણના ઘડવૈયાઓએ બંધારણ સભાની ચર્ચા દરમિયાન સમાન નાગરિક સંહિતાના મુદ્દા પર ચર્ચા કરી. તેઓએ એક સમાન નાગરિક સંહિતાની જોગવાઈનો સમાવેશ કરવાનું વિચાર્યું જે ધર્મને ધ્યાનમાં લીધા વિના તમામ નાગરિકોને લાગુ પડશે. જો કે, મુદ્દાની સંવેદનશીલ પ્રકૃતિ અને ધાર્મિક સ્વતંત્રતા અંગેની ચિંતાઓને લીધે, બંધારણના અંતિમ તબક્કા (1950માં અપનાવવામાં આવ્યું) માં સમાન નાગરિક સંહિતા માટેની ચોક્કસ જોગવાઈનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો નથી.
અનુચ્છેદ ૪૪: સમાન નાગરિક સંહિતા માટેની ચોક્કસ જોગવાઓ બાદ હોવા છતાં, રચનાકારોએ રાજ્ય નીતિના નિર્દેશક સિદ્ધાંતો (બંધારણનો ભાગ ૪) માં અનુચ્છેદ ૪૪નો સમાવેશ કર્યો હતો. અનુચ્છેદ 44 જણાવે છે કે રાજ્ય તેના નાગરિકો માટે ભારતના સમગ્ર પ્રદેશમાં સમાન નાગરિક સંહિતા સુરક્ષિત કરવાનો પ્રયાસ કરશે. નિર્દેશક સિદ્ધાંતો એ બિન-ન્યાયી સિદ્ધાંતો છે જે નીતિઓ ઘડવામાં રાજ્યને માર્ગદર્શન આપે છે.
સમાન નાગરિક સંહિતાના વિચારની શરૂઆતથી જ તે ભારતમાં તીવ્ર ચર્ચા અને વિવાદનો વિષય રહ્યો છે. તેના અમલીકરણ અંગે વિવિધ રાજકીય, સામાજિક અને ધાર્મિક જૂથોએ અલગ-અલગ અભિપ્રાયો વ્યક્ત કર્યા છે. કેટલાક લિંગ સમાનતા અને રાષ્ટ્રીય એકીકરણને સુનિશ્ચિત કરવાની જરૂરિયાત માટે દલીલ કરે છે, જ્યારે અન્ય ધાર્મિક સ્વતંત્રતા અને સાંસ્કૃતિક વિવિધતાને જાળવવાના મહત્વ પર ભાર મૂકે છે.
વર્ષોથી, ચોક્કસ ક્ષેત્રોમાં એકરૂપતા લાવવાના હેતુથી કેટલાક કાયદાકીય સુધારા કરવામાં આવ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે, લગ્ન, છૂટાછેડા અને ઉત્તરાધિકારને લગતા કાયદાઓમાં અમુક અંશે સુધારો કરવામાં આવ્યો છે, જેમ કે 1950ના દાયકામાં હિંદુ કોડ બિલ જે હિંદુ અંગત કાયદાઓને એકીકૃત કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. જો કે, આ સુધારામાં તમામ ધાર્મિક સમુદાયો સામેલ નથી.
ભારતીય ન્યાયતંત્રએ સમાન નાગરિક સંહિતાના મુદ્દા પર વિવિધ ઘોષણાઓ કરી છે. ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલતે લિંગ ન્યાય અને સમાનતાની જરૂરિયાત પર ભાર મૂકતા, સમાન નાગરિક સંહિતાના મહત્વનો પુનરોચ્ચાર કર્યો છે. જો કે, તેણે આ મુદ્દાની સંવેદનશીલ પ્રકૃતિ અને સાવચેતીપૂર્વક વિચારણા અને કાયદાકીય પગલાંની જરૂરિયાતને પણ માન્યતા આપી છે.
ડૉ. બી.આર.આંબેડકર અને સમાન નાગરિક સંહિતા
ડો.બી.આર.આંબેડકર ભારતીય બંધારણના મુખ્ય ઘડવૈયામાંના એક અને અગ્રણી સમાજ સુધારક હતા. તેમણે ભારતમાં સમાન નાગરિક સંહિતા પર પોતાના વિચારો વ્યક્ત કર્યા હતા. સમાન નાગરિક સંહિતા પર આંબેડકરના વલણને તેમના લખાણો, ભાષણો અને બંધારણની રચના દરમિયાન યોગદાન દ્વારા સમજી શકાય છે. સમાન નાગરિક સંહિતા પર આંબેડકરના વિચારોને લગતા કેટલાક મુખ્ય મુદ્દાઓ અહીં સમજીએ :
સમાન અધિકારો અને લિંગ ન્યાય: ડૉ. આંબેડકરે સમાન અધિકારો અને લિંગ ન્યાય માટે ભારપૂર્વક હિમાયત કરી હતી. તેમનું માનવું હતું કે ધાર્મિક અથવા રૂઢિગત પ્રથાઓ પર આધારિત વ્યક્તિગત કાયદાઓ અસમાનતા અને ભેદભાવને કાયમી બનાવે છે, ખાસ કરીને સ્ત્રીઓ સામે તેમણે દલીલ કરી હતી કે સમાન નાગરિક સંહિતાએ લિંગ સમાનતા સુનિશ્ચિત કરવા અને લગ્ન, છૂટાછેડા અને વારસા જેવી બાબતોમાં મહિલાઓના અધિકારોનું રક્ષણ કરવાનું એક માધ્યમ હશે.
બિનસાંપ્રદાયિકતા અને રાષ્ટ્રીય એકતા: ડૉ. આંબેડકર બિનસાંપ્રદાયિકતાના કટ્ટર હિમાયતી હતા અને ધર્મ અને રાજ્યના વિભાજનમાં માનતા હતા. તેમણે દલીલ કરી હતી કે સમાન નાગરિક સંહિતા તેમની ધાર્મિક પૃષ્ઠભૂમિને ધ્યાનમાં લીધા વિના તમામ નાગરિકોને લાગુ પડતા નાગરિક કાયદાના સામાન્ય સમૂહને પ્રોત્સાહન આપીને રાષ્ટ્રીય એકતા અને એકીકરણમાં યોગદાન આપશે. તેમના માટેસમાન નાગરિક સંહિતાએ બિનસાંપ્રદાયિક અને સમાનતાવાદી સમાજની સ્થાપના માટે એક મહત્વપૂર્ણ પગલું હતું.
ધાર્મિક સ્વતંત્રતા અને સંમતિ: ડૉ. આંબેડકરે પણ ધાર્મિક સ્વતંત્રતા અને વ્યક્તિગત પસંદગીના મહત્વ પર ભાર મૂક્યો હતો. સમાન નાગરિક સંહિતાની હિમાયત કરતી વખતે તેમણે વ્યક્તિગત ધાર્મિક માન્યતાઓ અને પ્રથાઓનું સન્માન કરવાની જરૂરિયાત સ્વીકારી. તેમણે ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે સમાન નાગરિક સંહિતામાં કોઈપણ સુધારા અથવા અમલીકરણ તમામ સમુદાયોની ચિંતાઓ અને હિતોને ધ્યાનમાં લઈને લોકશાહી અને પરામર્શ પ્રક્રિયા દ્વારા થવું જોઈએ.
વધારાનો અભિગમ: ડૉ. આંબેડકરે આ મુદ્દાની સંવેદનશીલતા અને સમાન નાગરિક સંહિતાના અમલીકરણમાં ક્રમિક અભિગમની જરૂરિયાતને ઓળખી. તેમનું માનવું હતું કે સમાન નાગરિક સંહિતા લાવવા માટે રાતોરાત યુનિફોર્મ કોડ લાદવાને બદલે ચોક્કસ વિસ્તારો અને સમુદાયોમાં સુધારા સાથેની પ્રક્રિયા જરૂરી છે. તેમણે અસમાનતાઓને દૂર કરવા અને ધીમે ધીમે એક વ્યાપક સમાન નાગરિક સંહિતા તરફ આગળ વધવા માટે પ્રગતિશીલ સુધારાની હિમાયત કરી.
એ નોંધવું અગત્યનું છે કે સમાન નાગરિક સંહિતા પર આંબેડકરના મંતવ્યો સમય સાથે વિકસિત થયા, અને તેમના વિચારો તેમના યુગના સામાજિક-રાજકીય સંદર્ભથી પ્રભાવિત હતા. જ્યારે તેમણે સમાનતા અને ન્યાય હાંસલ કરવાના સાધન તરીકે સમાન નાગરિક સંહિતા માટે સમર્થન વ્યક્ત કર્યું, ત્યારે તેમણે લોકશાહી સર્વસંમતિના મહત્વ અને વ્યક્તિગત અધિકારો અને ધાર્મિક સ્વતંત્રતાના રક્ષણની ખાતરી કરવા પર પણ ભાર મૂક્યો.
